Wanda Landowska była nie tylko wybitną pianistką i klawesynistką, lecz także jedną z najważniejszych w swoim czasie postaci, które tworzyły nowoczesną podstawę dla wykonawstwa muzyki dawnej w oparciu o historyczne źródła. Jej działalność znacząco przyczyniła się do powstania nurtu określany dziś mianem Historically Informed Performance (HIP). Wychowana w Warszawie, związana z Paryżem, a duchowo z całą Europą, Landowska nie tylko przywróciła do życia klawesyn jako instrument koncertowy, lecz także kształtowała kolejne pokolenia interpretatorów muzyki barokowej. Jej myśl muzyczna miała również znaczenie dla recepcji twórczości Bacha i Couperina, a jej egzegeza Chopina ukształtowała współczesne podejście do tej muzyki.

Książka Inés Ruiz Artoli La Landowska. Kronika z Hiszpanii (1905–1936) to nie tylko kronika koncertów i kontaktów artystki z hiszpańskimi ośrodkami muzycznymi, ale rzetelne studium życia artystycznego Landowskiej w kontekście jej osobowości, poglądów, środowiska i długotrwałych relacji z Hiszpanią. Pozycja ta zapełnia istotną lukę w badaniach nad biografią i dziedzictwem Landowskiej i stanowi zarazem modelowy przykład nowoczesnego podejścia do biografistyki muzycznej.

Wanda Landowska: artystka, pedagożka, prekursorka

Wanda Landowska (1879–1959) urodziła się w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Wczesne wykształcenie odebrała w rodzinnym mieście, studiując m.in. u Aleksandra Michałowskiego, znanego chopinisty. Już jako młoda dziewczyna wykazywała nieprzeciętny talent, którego istotą był nie tylko warsztat pianistyczny, ale głębokie zrozumienie muzyki jako formy intelektualnego przekazu. W wieku kilkunastu lat opuściła Polskę i kontynuowała studia w Berlinie, choć – jak sama pamiętała – niewiele się tam nauczyła, gdyż nie tolerowała akademickiej sztywności.

Prawdziwe artystyczne dojrzewanie nastąpiło dopiero po jej przeprowadzce do Paryża i związaniu się z Henrykiem Lwem. To tam zaczęła badania nad muzyką dawną i instrumentarium barokowym. Wkrótce doszła do wniosku, że muzyka klawiszowa XVII i XVIII wieku powinna być wykonywana na klawesynie. Jej fascynacja dawnymi traktatami i instrumentami (szczególnie „klawesynem Bacha” z muzeum w Berlinie) doprowadziła do współpracy z firmą Pleyel i skonstruowania nowego typu klawesynu koncertowego.

Od 1900 roku Landowska intensywnie koncertowała w Europie Zachodniej i Hiszpanii, szerząc idee historycznego wykonawstwa. Była pierwszą klawesynistką XX wieku, która występowała publicznie z koncertami solowymi, a jednocześnie komentowała repertuar w programach i artykułach. Jej wpływ jako nauczycielki był ogromny: tworzyła szkoły, pisała eseje, organizowała kursy mistrzowskie. Saint-Leu-la-Forêt pod Paryżem stało się ośrodkiem muzykologii praktycznej i duchowej oraz swoistą kolebką ruchu HIP.

Landowska nie była wolna od kontrowersji – jej własna uczennica Denise Restout, redaktorka „Landowska on Music”, przez lata strzegła jej spuścizny z wyjątkową zazdrością. Jednak dzięki nowym badaniom, takim jak praca Inés Ruiz Artoli, możliwe staje się uzupełnienie tych luk i odkłamanie złożonego obrazu Landowskiej, uwikłanej w różne konteksty: polskie, żydowskie, francuskie, hiszpańskie.

„La Landowska” Inés Ruiz Artoli – forma, metodologia, znaczenie

Książka Inés Ruiz Artoli to rezultat wieloletnich badań, opartych na ogromnym korpusie źródeł: recenzjach, programach koncertowych, listach, traktatach muzykologicznych i pamiętnikach. Autorka, związana z m.in. z Universidad Autónoma de Madrid i Uniwersytetem Muzycznym Fryderyka Chopina w Warszawie, konstruuje swoje działo nie jako monografię sensu stricto, lecz jako historyczno-dokumentalną narrację z elementami rekonstrukcji kulturowej. Centralnym przedmiotem badań jest obecność Landowskiej w Hiszpanii w latach 1905–1936.

Struktura książki została podzielona na trzy części, z których każda stanowi osobny blok tematyczny i chronologiczny.

Część pierwsza (1905–1919) dokumentuje początki obecności Landowskiej w Hiszpanii: od debiutanckich koncertów w Madrycie, przez występy w Barcelonie, Kadyksie, Santiago de Compostela i Walencji, po jej wkład w popularyzację klawesynu oraz muzyki Couperina, Scarlattiego i Bacha. Autorka z pietyzmem rekonstruuje nie tylko repertuar, lecz także recepcję prasową i lokalne środowiska muzyczne, które entuzjastycznie przyjmowały artystkę, a zarazem stawiały przed nią wyzwania. Ważne miejsce zajmują również spory estetyczne (m.in. z Joaquínem Ninem), rola Henryka Lwa, a także stosunek prasy i środowisk akademickich do jej idei wykonawczych.

Część druga (1920–1925) to okres umacniania pozycji Landowskiej w Hiszpanii oraz jej spotkania z Manuelem de Fallą, które doprowadziły do historycznego powstania scenicznego dzieła El retablo de Maese Pedro. Oprócz tego Autorka analizuje rozbudowaną siatkę kontaktów artystki z lokalnymi twórcami, jej kursy mistrzowskie w Galicji i Katalonii, współpracę z Salazarem i Iturbim, oraz rolę mediów i programów koncertowych w kształtowaniu wizerunku artystki jako intelektualistki i wykonawczyni. Niezwykle cenne są przytoczone świadectwa listów, wywiadów i dedykacji, m.in. od Jorgego Guilléna czy Fernanda de Lapi.

Część trzecia (1927–1936) ukazuje Landowską jako dojrzałą mistrzynię, coraz bardziej związaną z Saint-Leu-la-Forêt, ale wciąż aktywną na hiszpańskich scenach koncertowych. Artola opisuje jej liczne tournée, recepcję El retablo… w USA, powroty do Walencji i Barcelony, a także emocjonalne związki z uczniami i entuzjastami jej stylu. Pojawia się tu też refleksja nad przemianami artystycznymi artystki oraz jej narastającą izolacją wobec nadchodzących wojen i politycznych napięć, które kończą ten rozdział jej hiszpańskiej obecności.

Cennym walorem książki jest styl narracyjny – Artola pozostaje naukowo precyzyjna, a zarazem literacko sugestywna. Wplecione cytaty z prasy, osobistych listów i wspomnień tworzą wrażenie autentyczności i bliskości. Sama autorka tłumaczy, że książka powstała podczas pandemii, przy wykorzystaniu głównie bibliotek cyfrowych – co tym bardziej podkreśla wartość podjętego trudu.

Tłumaczenie Katarzyny Górnej jest znakomite: zachowuje precyzję oryginału, a jednocześnie dostosowuje styl do polskiej wrażliwości językowej. Na wyróżnienie zasługuje także redakcja (Anna Rzepniewska-Kosińska) oraz projekt graficzny Karola Meissnera – książka ma wysoką jakość edytorską, a dołączone ilustracje, bibliografia i aneksy czynią ją ważnym narzędziem dla badaczy.

Podsumowując: to publikacja modelowa. Przywraca ona Landowskiej należytą obecność w przestrzeni kultury europejskiej. Pokazuje, jak można łączyć badania archiwalne z empatią wobec portretowanej postaci. Ujawnia nowe fakty, aktualizuje stan badań i wyznacza nowe kierunki dla historiografii muzyki dawnej. Świadczy również o żywotności zainteresowania dziedzictwem Landowskiej, która jako artystka transnarodowa wymyka się ciasnym kategoriom narodowym i ideologicznym. Bez wątpienia wydawnictwo wejdzie do podstawowego kanonu lektur dla muzykologów, artystów i historyków kultury.

Robert Majewski © 2025

Inés Ruiz Artola, La Landowska. Kronika z Hiszpanii (1905–1936), przełożyła Katarzyna Górna, Wydawnictwo Chopin University Press, Warszawa 2025, ss. 532